Operant Conditioning (Edimsel Koşullanma) (B.F.Skinner) - (Gelişim ve öğrenme Eğitim Bilimleri )

OPERANT CONDITIONING (ED�MSEL KO�ULLANMA) (B.F. SKINNER)

Kuram�n Genel Tan�m�

  �nsanlar çevrelerinden karma��k birçok uyar�c� almaktad�r. Bu uyar�c�lara kar�� organizma de�i�ik tepkilerde bulunur. ��te bu tepkisel davran��lar� uyar�c�lar meydana getirir.

  Bunun yan� s�ra organizman�n kendili�inden ortaya koydu�u davran��larda edimsel (operant) davran��lard�r.

  Bu ba�lamda �u yarg�ya varmak do�ru olacakt�r; iki tür ko�ullanma vard�r.

  a) Tepkisel Ko�ullanma

  b) Edimsel Ko�ullanma

  Tepkisel Ko�ullanma

  Önceleri etkisiz olan baz� uyar�c�lar�n sonralar� organizmada baz� tepkileri uyand�rmaya ba�lamas�d�r.

  Edimsel Ko�ullanma

  B.F. Skinner taraf�ndan geli�tirilen bir di�er ö�renme yolu da edimsel ko�ullanmad�r. Edimsel ko�ullamada uyar�c�, yap�lan tepkinin sonucunda ortaya ç�kmaktad�r. Edimsel ko�ullanmada önemli olan nokta; davran�� ve onun sonuçlar�d�r. Bir davran���n s�k olarak ortaya ç�kmas�nda, davran���n sonucu önemlidir.

  Bütün bu bilgiler �����nda; Organizmay�, ödüle götüren veya cezadan kurtaran bir tepkinin ö�renilmesine ya da bir davran���n peki�tireçle kuvvetlendirilmesine Edimsel Ko�ullanma denir.

Kuram�n Kapsam� / Uygulamalar�

   Edimsel davran�� bilinen bir uyar�c� taraf�ndan olu�turulmaz. Organizma taraf�ndan ortaya konur. Edim, herhangi bir ihtiyaç durumunda organizman�n kendili�inden ortaya koydu�u davran��t�r. Edimsel davran�� kendili�inden ortaya ç�kar ve sonuçlar� taraf�ndan kontrol edilir. Edimsel ko�ullanma özellikle çocuk e�itiminde s�n�fta disiplinin sa�lanmas�nda psikomotor ve duyu�sal davran��lar�n kazan�lmas�nda önemli rol oynar.

Kuram�n �lkeleri

  Hergenhahn’a (1988) göre edimsel ko�ullanman�n iki temel ilkesi vard�r;

  1.Peki�tirici uyar�c�n�n izledi�i tepkiler tekrarlanma e�ilimindedir.

  2.Peki�tirici uyar�c�lar, edimsel davran��lar�n meydana gelme oran�n� yada olas�l���n� art�r�r.

  Edimsel ko�ullanmada önemli olan davran�� ve onun sonuçlar�d�r. Organizma peki�tirilen davran��lar� daha s�k gösterirken, peki�tirilmeyen davran��lardan vazgeçmeye ba�lar.

  PEK��T�REÇ 

   Peki�tireç kavram�n�, bir davran��� kuvvetlendiren yada zay�flatan uyar�c�lar olarak tan�mlayabiliriz. Peki�tireçler olumlu ve olumsuz peki�tireç olabilir.Olumsuz peki�tireç geri çekildi�i zaman olumlu peki�tireç, peki�tireç olur. Genellikle peki�tireçler olumlu davran�� kazand�rmak içindir kullan�lmaktad�r.

Olumlu Peki�tireç

   Bir davran��, organizman�n ho�una gidecek bir uyar�c�n�n do�rudan verilmesi ile peki�tiriliyorsa, olumlu peki�tireçtir ( Ayd�n, 2001). Soruya do�ru cevap veren ö�renciye aferin denmesi, ba��n�n ok�anmas�, art� puan verilmesi gibi. Bu uyar�c�lar da birincil ve ikincil olumlu peki�tireler olarak ikiye ayr�lmaktad�r. Yiyecek, su, cinsellik gibi organizmay� do�al olarak peki�tiren ve canl�n�n   ya�am� ile ilgili olan peki�tireçler birincil olumlu peki�tireçlerdir. Herhangi nötr bir uyar�c�n�n olumlu birincil peki�tireçle ili�kilendirilmesiyle olumlu peki�tireç özelli�i kazanan uyar�c�lar da ikincil olumlu peki�tireçlerdir. 

   Olumsuz Peki�tireç

   Organizma ho� olmayan bir durumdan kurtar�larak da davran�� peki�tirilebilir. Bu tür peki�tireçler de olumsuz peki�tireçtir. Rahats�z edici seslerden kurtulma, elektrik �okundan kurtulma, paras�zl�k ve ba�ar�s�zl�k gibi.Organizmaya zarar veren, ya�am� tehdit eden uyar�c�lar birincil olumsuz peki�tireçken, herhangi bir nötr uyar�c�n�n birincil olumsuz peki�tireçle ili�kilendirmesiyle peki�tireç özelli�i kazanan uyar�c�lar da ikincil olumsuz peki�tireçtir. Ödül olumlu, ceza ise olumsuz peki�tireçtir. Her ikisi de davran�� kazand�rmada önemli rol oynar. 

   Olumsuz peki�tireç ile ceza kar��tr�lmamal�d�r. Çünkü

 “- Olumsuz peki�tireç olumlu davran��� ortaya ç�karmak için kullan�l�r

    - Olumsuz peki�tireç geri çekildi�inde olumlu davran�� ortaya ç�kar

    - Olumsuz peki�tireç geri çekilmedi�inde cezaya dönü�ür.”  

   Organizma için olumsuz bir durum yaratan uyar�c�lara ceza denir. Ceza da iki türlüdür

   1-Ceza olumsuz davran���n arkas�ndan hemen verilir. Çocu�un yapt��� bir davran��ta dövülmesi, azarlanmas� gibi

   2-Ortamdaki olumlu uyar�c�, ortamdan çekilir, organizma için olumsuz durum yarat�l�r. Televizyon izlemeyi yasaklama, sevgiyi esirgeme, tenefüse ç�karmama gibi.

   Ceza, etkili olmakla beraber, her zaman ba�ar�l� sonuçlar vermez. Ceza ne yap�lmas� gererkti�ini de�ilde sadece ne yap�lmamas� gerekti�ini belirtti�i için tart���lmaktad�r. Bunun yan�nda  istenmeyen ortaya koyabilir (Lefrancois, 1982).

  Skinner’�n cezaya alternatif önerileri �unlard�r.

  1.�stenmeyen davran��a neden olan ortam� de�i�tirme (Salondaki k�r�labilecek e�yalar�n kald�r�lmas�)

   2.�stemedik davran���  usan�ncaya kadar yapt�r�n�z (Örne�in �eker yememesini istiyorsan�z, b�k�ncaya kadar �eker yediriniz

   3.Çocu�unuz geli�im dönemiyle ilgili bir davran�� gösteriyorsa sab�rl� olunuz.

   4.Olumlu davran�� gösterdi�inde hemen peki�tiriniz, istenmedik davran�� gösterdi�inde görmezlikten geliniz.

   5.Cezaya alternatif en etkili süreç sönmedir. �stenmeyen davran�� peki�tirilmezse zamanla sönme meydana gelir.(�stedi�ini elde etmek için a�layan bir çocu�u bu davran���ndan vazgeçirmek için a�lad��� sürece istekleri yap�lmamal�, a�lamadan söyledi�i istekleri yerine getirilmelidir.  

   Ataman, verilen peki�tireçlerin niteli�i, s�kl��� ve zamanlamas�n�n önemine dikkat çekmekte bunun ö�renilecek davran��a ve ö�rencinin davran��lar�na göre de�i�iklik gösterebilece�ini ifade etmektedir. 

   Sönme

   Peki�tirici uyar�c�n�n kald�r�lmas�yla davran�� s�kl���nda bir azalma  ve en sonunda edim düzeyine inme görülür. Sönme ba�lad���nda  davran�� hemen ortadan kalkmaz, k�sa süreli bir artma görülür. Peki�tirilmeyen davran�� giderek azal�r bu olaya sönme diyoruz. Örne�in, ö�retmen s�k s�k kar�n a�r�s� �ikâyetinde bulunan ö�rencisini eve göndermektedir. Ö�rencinin bu davran���  eve gönderilerek peki�tirilmezse yani peki�tireç ortadan kal�dr�l�rsa  davran�� sönmeye ba�lar. Önceleri kar�n a�r�lar� daha çok �iddetlenir peki�rilmezse zamanla yok olur. 

   PEK��T�RME TAR�FELER� 
 
   Zaman aç�s�ndan peki�tirme, sürekli ve aral�kl� olmak üzere iki �ekilde yap�labilir. Sürekli peki�tirme, istenen davran���n her yap�l���nda peki�tirilmeyi, aral�kl� peki�tirme ise ara s�ra  peki�tirilmeyi gerektirir. Yap�lan ara�t�rmalar aral�kl� peki�tirmenin, süreli peki�tirmeye oranla daha etkili oldu�unu göstermektedir. Çünkü her olumlu davran�� peki�tirildi�inde, peki�tirme ola�an hale gelece�inden, davran��lar�n ara s�ra peki�tirilmesi insan psikolojisine daha uygundur ( Ayd�n, 2001).

   Sabit Zaman Aral�kl� Peki�tirme

   Belirli bir zaman diliminden sonra verilen peki�iteçtir. Maa�lar, günlük yevmiyeler, tenefüsler gibi

   De�i�ken Zaman Aral�kl� Peki�tirme

   Sürpriz niteli�i ta��yan, beklenmedik zamanlarda verilen peki�tirmelerdir. Ö�retmenlerin ba�ar�y� peki�tirmek için yüksek puan vermesi gibi.

   Sabit Oran aral�kl� Peki�tirme

   Kaç davran��tan sonra peki�tireç verilece�i bellidir. ��çilere ürettikleri parça ba��na ücret ödenmesi buna örnektir.

   De�i�ken Oran Aral�kl� Peki�tirme

   Kaç do�ru davran��a peki�tireç verilece�i belli de�ildir. Ö�retmenin önce üç problemi do�ru cevapland�ran� ödüllendirip daha sonra be� problemi do�ru çözeni ödüllendirmesi gibi.

   Davran�� de�i�tirmede kullan�lan bir di�er yöntem de simgesel peki�tirmedir. Bu yöntemde çocu�un temel ihtiyaçlar�n� kar��lamak yerine y�ld�z, puan, oyuncak, para gibi simgesel ögeler verilir. 

   Peki�tireçlerin Etkili Bir Biçimde Kullan�lmas� �çin Dikkat Edilmesi Gerekenler 

   1.Peki�tireç do�ru davran��tan hemen sonra verilmelidir. S�n�fta söz almadan konu�an bir ö�renci söz alarak konu�tu�u zaman alk��lanarak  hemen bu davran��� peki�tirilmelidir.

   2.Birey hangi davran��� için peki�tireç ald���n� fark etmelidir. Hatta bu davran��� aç�kça ifade edilmelidir

   3.Peki�tireç  verildi�inde ö�renciyi etkileyen di�er uyar�c�lar da göz önünde bulundurulmal�d�r. Derste s�k�lan bir ö�renciyi  gürültü yap�yor diye s�n�ftan att���m�zda onu cezakand�rmak yerine peki�tirmi� oluruz.

   4.Peki�tireç verilecek birey iyi tan�nmal�d�r. Çünkü bir birey için çok iyi bir peki�tireç  bir ba�ka birey için peki�tireç olmayabilir. Top oynamay� seven bir ö�renci için bu iyi bir peki�tireçtir. Ancak top oynamay� sevmeyen bir ö�renci için peki�tireç niteli�i ta��maz. 

Kuram�n Örne�i

Operant �artland�rma Deneyi

Skinner bu deney için ses geçirmez, içinde küçük bir manivela, yiyecek kab�, su kab� vs. bulunan bir kutu geli�tirmi�tir. Operant �artlanma deneyi, farenin kutu içindeki manivelaya basarak yiyecek elde etmeyi ö�renmesi esas�na dayanmaktad�r. Hayvan ba�lang�çta kutunun içinde tesadüfi olarak dola�m��, etraf� koklam�� ve kutunun içini incelemi�tir. Daha sonra yapt��� davran��lardan biri (manivelaya basmak) onun yiyecek elde etmesini sa�lam��t�r. Küçük yiyecek parças�n� yiyen fare, genel uyar�lm��l�k haline girmi� ve daha büyük bir çabayla etraf� ara�t�rmaya ba�lam��t�r. Sonuç olarak, hayvan manivelayla yiyecek aras�ndaki ba�lant�y� kurmu� ve her ac�kt���nda manivelaya basarak yiyecek elde etmi�tir.

Kaynaklar

www.geocities.com/kuramsaltemeller/edimsel.doc

www.egitim.aku.edu.tr/kuramsal.htm

http://www.egitim.aku.edu.tr/gelisim.htm