Gestalt Kuramı (Wertheimer) - (Gelişim ve öğrenme Eğitim Bilimleri )

GESTALT KURAMI (WERTHEIMER)

Wertheimer, Koffka ve Köhler gestalt kuram�n�n öncülerindendir. Gestalt kuram�, davran��ç� ve yap�salc� psikologlara tepki olarak do�du ve kendisinden sonra olu�turulan bili�sel kuramlar� etkiledi.

Gestalt sözcü�ü yap�, biçim, örüntü anlam�na gelmektedir. Buna göre, bir bütünü olu�turan parçalar aras�ndaki ili�kiler alg�lama ve ö�renme aç�s�ndan çok önemlidir. Ö�renmenin uyar�c�larla tepkiler aras�ndaki ayr� ayr� kurulan balardan olu�tu�unu dü�ünmek yanl��t�r. Bunun yerine, ö�renme uyar�c�lar�n toplu bir örüntü olu�turmas�yla gerçekle�ir. Ayr�ca bütün, ayr�lan parçalar�ndan anla��lamaz.  Çünkü bütünün parçalar� aras�nda de�i�ken bir ili�ki vard�r ve bir bütün, onu olu�turan parçalar�n toplam�ndan ayr�d�r. Örne�in, herhangi bir yemek pi�ti�i zaman, içine konulan yiyeceklerin toplam�ndan de�i�iktir.

Bununla birlikte, birle�mi� bütünler birbirinden ayr�labilir. Bir gestalt, bir bütünden ayr�lm�� ba�ka bir bütün olabilir. Örne�in, ö�retmen yeti�tirme program�n�n ö�eleri dersler; derslerin ö�releri üniteler ve ünitelerin ö�eleri konulard�r. Bunlar�n her biri bir bütündür.

GESTALT KURAMININ ALGILAMAYA VE Ö�RENMEYE �L��K�N GÖRÜ�LER�

Gestalt kuram� alg�lamaya çok önem verir. Gestalt psikologlar� yapt�klar� çal��malarda �ekil-zemin ili�kisi, tamamlama, yak�nl�k, süreklilik, benzerlik ve basitlik gibi yard�mc� alg�lama yasalar�n� ortaya koydular. Bu yard�mc� yasalar� genel bir yasa alt�nda kümelendirdiler ve bu genel yasaya Pragnanz Yasas� ad�n� verdiler. Bu yasa psikolojik örgütlemelerin “iyi gestatlar” ya da “iyi �ekiller” olma e�ilimi gösterdi�ini belirtir.

Bellek, yar�m kalan ya�ant�lar� tamamlama ve anlamland�rma e�ilimi gösterir. Düzensiz ya�ant�lar düzenliymi�ler gibi an�msanma ve bir �ekildeki küçük kaymalar unutulma e�ilimindedir. Bu yasaya göre birey bili�sel denge durumunda , bili�sel dengesizlik durumundan daha çok ho�nuttur. Bili�sel dengesizlik durumu ile kar��la�t���nda, bu durumu düzeltmek için hemen çal��maya ba�lar.

Wertheimer’in ���k deneyinde, örne�in, denekler yan�p sönen her bir ����� tek bir deneyimin parçalar� olarak görüyorlar. Deneyinin parçalar�n� alg�layam�yorlar; girdinin bütününe bir anlam veriyorlar. Gestalt ara�t�rmalar�n�n ço�u, insanlar�n hangi �eyleri bütün olarak alg�layamayaca��n� önceden bilecek kurallar� olu�turmak amac�yla yap�ld�. Örne�in �u do�rulara bakt���n�zda;

Gestalt psikolojisi sizin, daha geni� aral�klarla birbirinden aralanm�� dar s�kl�klar biçiminde birimleri görece�inizi tahmin eder. Biraz bilinçli çabayla, do�ru parçalar�n� dar aral�klarla ayr�lm�� geni� s�r�k benzeri birimler olarak da görebilirsiniz. Acaba bu iki farkl� görüntü ayn� yerde ve ayn� zamanda m�d�r? Ba�ka birimler de dü�ünülebilir; ancak genellikle do�rular� anlams�z bireyler olarak görmek, her birini kendi birimi olarak bütün öteki do�rulardan ayr� ve ba��ms�z görmek zordur. Yine de, atomistik olarak konu�ursak, bu son betimleme, görülenin tam betimleme�idir. Yegâne uyar�c� birimler do�rulard�r. Daha geni� birimler gözlemci taraf�ndan hayal edilmi�tir. Aralar�ndaki bo�luklar� e�itlersek, do�rular�n bireysel varl�klar olarak görünmelerini sa�layabiliriz.

Alg�y� örgütlemedeki yard�mc� yasalar �unlard�r:

1.    �ekil-Zemin �li�kisi

2.    Yak�nl�k Yasas�

3.    Tamamlama Yasas�

4.    Benzerlik Yasas�

5.    Süreklilik Yasas�

1.      �ekil-Zemin �li�kisi: Bütün alg�lamalarda bir �ekil ve bir zemin vad�r. �ekil alg�lama s�ras�nda göze ilk olarak çarpan nesnedir. Zemin ise, görülen �eklin arka plan�ndaki alnd�r. Görsel alanda �ekil, zeminden daha yak�nd�r ve bir biçimi vard�r; zemin ise tan�mlamas� zor bir madde izlenimi verir. �ekil zemine göre daha etkilidir ve daha iyi an�msan�r. Bazen �ekil ve zemin birbiriyle yer de�i�tirir. Örne�in, bir ö�renci ö�retmeni dinlerken, dikkatini bir anda kendisine bir �eyler söyleyen arkada��na kayd�r�rsa; arkada��n�n konu�mas� �ekil, ö�retmenin konu�mas� ise zeminin bir parças� olur.

2.      Yak�nl�k Yasas�: Yerle�tirilme yerlerine göre birbirine daha yak�n olan nesneler birlikte kümelendirilerek alg�lan�rlar.  Birbirine yak�n olan �ekiller ve sesler birer küme olarak alg�lan�r. Örne�in, müzi�in ritmini zaman içinde birbirine de�i�ik yak�nl�klarda vurulan vuru�lara göre alg�lar�z. Yak�nl�k yasas� okuma ve yazmada etkilidir. Bu cümle yiok umakt azo rland �n� zm�? Son cümleyi okumak ve anlamakta zorlanman�z�n nedeni harflerin sizin al��ageldi�iniz biçimde kümelendirilmemi� olmas�d�r. Ayr�ca zamanda yak�nl�kta son zamanlardaki olaylar� daha iyi hat�rlaman�z� ve yeni alg�lad���n�z nesne, olay vb. ile daha iyi gestalt olu�turman�z� sa�lar.

A�a��daki �ekle bakt���m�zda yak�n parçalar� gruplay�p, üç çift çizgi görürüz. En sonda da fazladan tek bir çizgi alg�lar�z.

3.      Tamamlama Yasas�: Bir nesne, �ekil vb. uyar�c�n�n tümü görülmese bile, tümü görülüyormu� gibi alg�lama tam olur.  Tamamlama yasas� görsel alg�lamada oldu�u gibi, öteki duyu organlar�n�n kullan�ld��� alg�larda da etkilidir. Örne�in, sözlerini daha önceden bildi�imiz bir �ark�y� k�s�k sesle tam olarak duyamasak bile tamamlayarak alg�lar�z. A�a��daki geometrik biçimlere bakacak olursak onlar� daire, üçgen veya y�l­d�z olarak görürüz.Bu �ekiller tamamlanmam�� olmalar�na ra�men onlar� tamamlanm�� gi­bi alg�lamam�z için güçlü bir e�ilim vard�r. Böylece zihinsel olarak �ekilleri kapat�p veya bo�luklar� doldururuz. Bu olgu, alg�lamada tamamlama olarak geçer.

4.      Benzerlik Yasas�: Baz� özellikler (�ekil, renk, doku vb.) yönünden birbirine benzer olan nesneler birlikte kümelendirilerek  alg�lanma e�ilimi gösterirler. Benzerlik yasas�ndan bireyleri de�i�ik özellikleri aç�s�ndan kümelendirmek amac�yla yararlanabiliriz.  Örne�in, cinsiyetlerine göre k�zlar ve erkekler, herhangi bir dersteki ba�ar� düzeylerine göre ba�ar�s�z, orta düzeyde ba�ar�l� ve üst düzeyde ba�ar�l� olarak kümelendirebiliriz. A�a��daki örnekte benzer �ekilleri ayr� ayr� gruplar�z.

5.      Süreklilik Yasas�: Alg� alan�nda bulunan ve ayn� yönde giden birimlerin birbirleriyle ili�kili e�ilimine süreklilik yasas� denir.  A�a��daki �ekildeki noktalar� tek tek görmekte bunlar� birbiriyle kesi�en do�ru çizgiler halinde birbirine ba�lamaktay�z. Bir melodi meydana getiren notalar ayr� ayr� sesler olarak de�il, zaman içinde birbirine ba�lanm�� sürekli bir melodi olarak alg�lan�r.

Y�llar boyunca edinilen ya�ant�lar iz sistemlerini olu�tururlar. Geçmi�te edinilen iz sistemleri sonraki ya�ant�lar� da etkiler. Ancak, bellekte iz b�rakan alg�lar an�msan�r.

Bir ya�ant�n�n yinelenmesi önceki ya�ant�lar�n da toplu olarak yap�land�r�lmas�n� sa�lar. Fakat bunun olabilmesi için bellekte yeni edinilen ya�ant�n�n,  önceki ya�ant�lar�n tekrar� oldu�unun anla��lmas� gerekir. Bir ö�renme durumundaki ard���k yinelemelerin her  birinde, ö�renci yeni ili�kileri görme ve dolay�s�yla  ö�renme görevini yeniden yap�land�rma olana��na sahiptir.

Gestalt kuramlar�na göre peki�tireç, bireyin uyar�c�, tepki ve peki�tireci bir bütün olarak alg�lanmas�n� sa�lar. Ba�ka bir deyi�le, davran��ç�larda oldu�u gibi yaln�zca uyar�c�ya gösterilen tepkinin yinelenmesini sa�lamaz. Birey, herhangi bir problem durumu ile kar��la�t��� zaman, bu durumdan rahats�zl�k duyar, onu çözmek için güdülenir ve çözme çal��malar�na ba�lar. Bu kuramda, ayn� zamanda, d��sal güdülenmeden çok içsel güdülenmeye önem verilir.

Gestatlt kuram�, bir problemin ö�renilen bir ilkenin ba�ka bir problemin çözümü s�ras�nda uygulanabilece�ini savunur ve bu sürece transfer ad� verilir. Transferi iki problem aras�ndaki benzerlik de�il, problemlerin çözümünde kullan�lacak ilkenin anla��lmas� etkiler.

Gestalt’�n unutma tan�m� da, alg�sal de�i�ikliklere dayan�r. Bellekteki izler zamanla kendili�inden daha iyi bir gestalta do�ru de�i�ir. Alg�lar, uyar�m durumlar�n�n izin verdi�i ölçüde gerçekle�ir. Önceki ya�ant�lar, yeni alg�lanan bilgilerin iyi bir gestalt olmas�nda önemli rol oynar. Çünkü bilinen �ekiller bilinmeyen �ekillere göre daha iyi gestalt olma e�ilimindedir.  Buna kar��n geçmi�te edinilen iz sistemlerini geri getirmede ya�anan yetersizlik ve bellekteki izin zamanla parçalanmas� unutmaya neden olur.

Beyin ve Ya�ant� Kazanma

Bu kurama göre, çevreden gelen uyar�c�lar beyne edilgen bir biçimde al�nmaz. Beyin, uyar�c�larla gelen bilgiyi örgütler ve anlaml� duruma getirir.

Davran���n Belirleyicileri: Fiziksel ve Psikolojik Çevre

Bireyin davran��lar�n� etkileyen iki tür çevre vard�r. Fiziksel (Co�rafi) çevre ve Psikolojik (Davran��sal) çevre. Gestalt kuramc�lar� davran��lar�n fiziksel çevreden çok psikolojik çevreden etkilendi�ini dü�ünmektedirler. Birey, içinde bulundu�u çevreyi inançlar�, de�erleri, gereksinimleri ve tutumlar� do�rultusunda de�i�ik biçimde yorumlayabilir. Bu nedenle insanlar�n davran��lar�n�n nedenlerini belirlemek için psikolojik çevrelerini incelemek gerekir. Örne�in, bir ö�retmen okulun ve dersli�in fiziksel ko�ullar�n� ö�renme için uygun duruma getirse bile her ö�rencinin düzeyi de�i�ik olur. Çünkü her birinin psikolojik çevreleri kendine özgüdür.

�çgörüsel Ö�renme

Gestalt kuram�n�n öncülerinden Köhler maymunlarla yapt��� deneylerde karma��k ö�renmelerin bazen içgörü yoluyla aniden olu�tu�unu buldu. Muzlar�, kafeste, maymunlar�n ula�amayaca�� ve yeni teknik kullanarak alabilece�i biçimde yerle�tirdi. Örne�in, bir muz kafesin tepesine as�lm�� olabilir ve kafesin ba�ka bir yerinde maymunun t�rman�p muzu alabilmesi için üst üste y���labilece�i kutular olabilir.  Ya da bir muz yaln�zca kafesin içindeki bir sopayla çekilerek al�nabilmesi için kafesin yeterince uza��nda ve d���nda olabilir. Gestalt kuramc�lar�n�n, davran��ç�lar�n deneylerinde kulland�klar� bulmaca kutusu ve labirentte olmayan çözüm için gerekli araçlar�n�n hayvan�n görebilece�i biçimde problemin çözümüne yard�mc� olur. Maymunlar bu tür problemleri her zaman çözemediler ve bazen, yaln�zca deney ortam�n�n çözümü ke�fetmeye olanak tan�yacak biçimde düzenlendi�i durumlarda ba�ar�l� olurlar. Örne�in; k�sa sopa, uzun sopa ve yiyecekten olu�an bir problem durumu, bu üç nesne birbirlerinden uza�a yerle�tirildiklerinde genellikle çözülemedi; fakat bu üç nesne kafesin d���na düzenli bir biçimde s�raland�klar�nda  (ilk önce k�sa sopa, sonra uzun sopa ve daha sonra yiyecek) büyük bir olas�l�kla çözülebildi.

Bu deneylerin sonucunda, ö�retmenin bili�sel bir fenomen oldu�u sonucuna var�ld�. Buna göre, birey, problemin çözümünü bir süre dü�ündükten sonra bulur. Problemin çözümü için gerekli bütün araç gereç ve yollar� problem çözülünceye kadar dü�ünür. Problemin çözümünü aniden buldu�unda, problemin çözümü için içgörü kazanm�� olur. �çgörüsel ö�renmede deneme-yan�lma vard�r. Fakat deneme-yan�lmalar davran��ç�l�kta oldu�u gibi fiziksel de�ildir, bili�seldir. Gestalt  kuramc�lar� bir çözüme ya ula��ld���na ya da ula��lmad���na inand�; onlara göre ö�renme süreklilik göstermez.

Üretici Dü�ünme

Gestalt psikologlar�ndan Wertheimer, problemler için iki çözüm biçimi oldu�unu belirtti: A türü çözümler, yarat�c�l�k ve içgörünün oldu�u çözümlerdir; B türü çözümler ise eski kurallar�n uygunsuz bir biçimde uyguland��� çözümlerdir. Bu ayr�m B çözümlerinin geçmi� ya�ant�ya ba�l� oldu�u, fakat A çözümlerinin geçmi� ya�ant�ya ba�l� olmad��� anlam�na gelmez. �ki çözüm türü de geçmi� ya�ant�ya ba�l�d�r; fakat A türü çözümde problem yarat�c� bir biçimde örgütlenir.

Wertheimer’�n üretici dü�ünmeyi kan�tlamak amac�yla yapt��� deneylerden biri paralel kenar deneyidir. Bu deneyde ö�rencilere paralel kenar �eklinde kesilmi� bir ka��t vererek bunun alan�n� hesaplamalar�n� istedi. Kimi ö�renci, bunun yeni bir problem oldu�unu, ve çözümünü ö�retmen göstermeden bulamayacaklar�n� söyledi. Kimi , bilinçsizce, dikdörtgende oldu�u gibi : B türü bir çözüm. Kimisi, yeni bir çözüm bulmaya çal��t�, fakat do�ru ili�kileri göremedi. Çok az ö�renci, A türü çözümü uygulad�.Bir çocuk makasla yans�yan kenarlardan birini kesip, ötekine ekledi, böylece paralel kenar bir dikdörtgene dönü�tü. Ba�ka bir ö�renci ayn� amaca iki ucu birle�tirmek için paralel kenar� çember �eklinde k�v�rarak ve sonra çemberi dikdörtgene dönü�türmek için dikey bir biçimde keserek ula�t�.

Ö�rencilerin zihinleri kadar duygular� ve tutumlar� da alg�lama biçimlerini etkiler. Bir problemi çözme yönteminin mant�kl� olmas� gerekmez. Bunun yerine, ö�renci problemi çözülünceye kadar kendi alg�lama düzeyine göre bili�sel olarak yeniden düzenler. Bu nedenle her ö�rencinin problem çözme süreci de�i�ik olabilir.

Ö�renciler kurallar� ve ilkeleri do�ru biçimde anlamadan ö�renmemelidir. Bütünü alg�lamaks�z�n ve bütünün ö�eleri aras�ndaki ili�kiyi anlamaks�z�n gerçekle�tirilen ö�renme ezberlemekten öteye gidemez, kolayca unutulur  ve yaln�zca s�n�rl� durumlarda uygulanabilir.  Örne�in; dersi i�lemeye zaten istekli olan bir s�n�fta, ö�retmenin ders plan�nda haz�rlad��� bir güdülendirme etkinli�i uygulamas� anlams�z ve gülünçtür. Bu ö�retmenin, ö�rencileri güdülendirme ile ilgili bilgiyi anlamland�rmaks�z�n ezberledi�i aç�kt�r.

Ayr�ca Gestalt Kuramc�lar� ö�rencilerin problemin do�as�n� anlamas� gerekti�ini dü�ünmektedir. Ö�renciler problemi ba�ka birinin etkisiyle de�il, kendi kendine yap�land�rmal�d�r. Böylece ö�renilenler kolayl�kla gebele�tirilebilir ve uzun süre an�msanabilir. K�sacas�, bir problem yeniden olu�turulursa, genellikle daha k�sa bir çözüm yolu bulunur.

Alan Kuram�

Gestalt psikologlar�ndan biri olan Kurt Lewin alan kuram�n� geli�tirdi. Bu kurama göre, insanlar�n davran��lar� o anda ya�an�lan birçok psikolojik durumdan kaynaklan�r.  Bu psikolojik durum insan�n aç olmas�, hasta olmas�, mutlu olmas�, bir miktar paraya sahip olmas� vb. olabilir. Bütün bu psikolojik durumlar bireyin ya�am alan�n� olu�turur.  Bireyin davran���n� etkileyen durumlar olumlu ve olumsuz de�erler al�r, sürekli olarak de�i�ir ve bir durumdaki de�i�iklik öteki durumlar� da etkiler. Örne�in, liseyi yeni bitiren bir genç askeri okula gitme durumuyla kar�� kar��ya geldi�inde, de�i�ik psikolojik durumlar�n etkisi alt�nda kal�r. Bu ö�renci, kendisi için olumlu ve olumsuz listeleyip, bu davran��lar� inceleyerek karar�n� verebilir.

Kaynaklar

1-      Prof.Dr. Ayten ULUSOY. Geli�im ve Ö�renme, An� Yay�nlar�

2-      http://tip.psychology.org/wertheim.html

3-      http://www.a2zpsychology.com/a2z%20guide/gestalt_theory.htm

4-      http://www.egitim.aku.edu.tr/kuramsal.htm

5-      http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/EHSM/1024/unite04.pdf