Edimsel Koşullanma - (Gelişim ve öğrenme Eğitim Bilimleri )

Edimsel Davran��:

Kollar�n� havada serbest�e hareket ettiren bebek, be�i�inde as�l� olan nesnelere dokundu�unda, nesneler sallan�r ve ses ��kar. As�l� nesnelere dokunan bebek, �evresiyle i�levsel bir ili�kide bulunmaya ba�lar. Yani, edimsel davran��ta bulunur. As�l� nesnelerin sallanmas� ve ��kan sesler, bebe�in eliyle as�l� duran nesnelere dokunmas�n�n sonucudur. Bebe�in g�zlenmesi s�rd�r�ld���nde, be�ikte as�l� nesnelerin varl���nda, bebe�in kollar�n� sa�a sola sallamalar�nda art��lar g�zlenir. Bebe�in, as�l� nesnelerin varl���nda g�stermi� oldu�u el kol hareketleri, edim ya da edimsel davran�� olarak isimlendirilir. Belli uyaranlar�n varl���nda olu�an ve sonu�lar� olan davran��lara, edimsel davran�� denilmektedir.
Edimsel davran�� �izgili kas, yani istemli kas kontrol�yle ilgilidir. Problem ��zme,  konu�ma, y�r�me, yemek yeme, birine vurma, a�lama ve konu�ma gibi davran��lar edimsel davran�� �rnekleridir. Edimsel davran��, davran���n �nceki olu�umunun sonu�lar�yla ya da etkileriyle tekrar olma olas�l��� olan herhangi bir davran��t�r. Edimsel davran�� dinamiktir ve �evreye olan etkisine ba�l� olarak s�rekli de�i�iklik g�stermektedir. K�saca edim tepkinin fiziksel �eklini ve topografyas�n� betimini ve kontrol de�i�kenleriyle olan ili�kilerini tan�mlamaktad�r.
Edimsel davran��� kontrol eden uyaran olaylar�, edimi an�nda izleyenlerdir. Yani, bebe�in nesnelere dokunacak �ekilde el ve kollar�n� hareket ettirmesini an�nda izleyen uyaranlar, nesnelerin sallanmas� ve ses ��karmalar�d�r. �zleyen uyaran, otomatik olarak edime yol a�maz. Ancak, bir kez edimsel davran�� olu�tuktan sonra, edimsel davran���n tekrar olu�mas�, davran���n sonu�lar�na, izleyen olaylara ba�l�d�r. Ayr�ca edimsel davran���n sonu�lar� sadece edimin de�il, bir dizi edimsel davran�� �ncesi ko�ullar�n� da tan�mlama i�levini g�r�r. �rnekte, nesnelerin bebe�in dokunaca�� mesafede as�l� olmas� bebe�in nesnelere de�ecek �ekilde olu�an el kol hareketlerinin tekrar olu�ma s�kl���, el kol hareketlerinin sonu�lar� olan ��kan ses ve sallanmalar�n etkisine ba�l�d�r. Edimsel davran���n ileride olma olas�l���n�, sonu�lar�n ya da izleyen olaylar�n etkilerini belirlemektedir.
Kaynak: S�n�fta Davran�� Y�netimi Prof. Dr. Mehmet �ZY�REK Sayfa:41

Edimsel Davran���n Sonu�lar�n�n �ki ��levi:

�ocu�un davran���n�n sonu�lar, g�sterdi�i davran��� do�rudan etkilemektedir. Sonu�lar�n sistematik uyarlamas�yla, davran�� de�i�tirilir. Yani art�r�l�r, azalt�l�r, ba�lat�l�r ya da s�nd�r�l�r.
Davran���n ilerde olma olas�l���n�, g�receli olarak davran��� an�nda izleyen �evresel de�i�kenler (uyaranlar) etkilemektedir. Davran���n sonu�lar� (izleyen olaylar) iki bi�imden birine g�re ger�ekle�ir:1.�evreyi yeni uyaran sunma ya da ekleme: ya da 2.�evrede var olan uyarana son verme ya da ortamdan geri �ekme. Davran���n sonu�lar� edimsel davran�� �zerinde etkili ise, davran���n ileride olu�um s�kl���n� art�rabilir ya da davran���n olu�um s�kl���n� azaltabilir.

1.�evreye yeni uyaran ekleme

Bebe�in el ve kollar�n� hareket ettirmesiyle, be�ikte as�l� nesnelere dokunmas�, as�l� nesnelerin sallanma ve ses ��karmas�na neden olur. �evreye nesnelerin sallanmas� ve ses ��kmas� �eklinde yeni uyaranlar eklenmi�tir.
Nesnelerin sallanmas� ve ��kan sesler, bebe�in be�ikte as�l� nesneye y�nelik dokunma eylemlerinin ileride olma olas�l���n� art�rmaya hizmet ederse, nesnelerin sallanma ve ses ��kartmalar� peki�tire� ve bu s�rece edimsel peki�tirme denilmektedir.
Nesnelerin sallanmas� ve ��kan sesler, bebe�in be�ikte as�l� nesneye y�nelik dokunma eylemlerinin ileride olma olas�l���n� azaltmaya hizmet ederse, nesnelerin sallanmas� ve ��kan seslere cezaland�r�c� uyaran bu s�rece de birinci t�r ceza denilmektedir.
Davran���n olu�umundan sonra, �evreye yeni uyaran�n eklenmesinin davran�� uzerindeki etkisi, davran���n ileride olu�umunu artt�r�c� ya da azalt�c� �ekilde olmaktad�r.

2.�evredeki uyaranlar�n olu�umlar�n� engelleme

Davran��la ilgili sonu�lar, �evrede bulunan uyaran olaylar�n�n olu�umuna son verme ya da uyaranlar� geri �ekme �eklinde olabilir. Be�ikte as�l� nesnelerin sallanmas� ve ��kan sesin peki�tire� oldu�unu varsayal�m.Yani,��kan ses ve hareketlerin bebe�in nesnelere dokunmaya y�nelik el kol hareketlerini art�rd���n� varsayal�m.Nesnelerin sallanmas� ve ��kan sesin dokunmaya y�nelik el hareketlerinin sonucunda de�ilde , otomatik olarak olu�turuldu�unu farz edelim. Bebe�in el kol hareketleri s�ras�nda,elin as�l� nesnelere dokunmas�yla , nesneler sallanmas�n ve ses kesilsin. Yani ,davran���n �nceden olmu� olan sonucunu olu�umu engellensin.Bu durumda, nesnelerin sallanma ve ses ��karmas�na bebe�in dokunmaya y�nelik el kol hareketlerine son verdi�inde, sallant�lara y�nelen el hareketleri azal�rsa bu s�rece ceza denilmektedir.Davran���n sonu�lar� olan �evredeki peki�tirici uyaran olaylar�n�n olu�umlar�n�n engellenmesi,davran���n olu�um s�kl���n� azalt�r. Bu s�rece ikinci t�r ceza denilmektedir. Davran��� s�rd�ren peki�tire�lere son verme sonucunda, davran���n s�kl���nda azalama olamas� s�recine ikinci t�r ceza denimektedir.
�imdide el hareketlerinin sonucunda ortaya ��kan nesnelere dokunma ac� versin ve ��kan sesde rahats�z edici olsun, yani itici ya da cezaland�r�c� olsun.As�l� nesnelerin sallanmas� ve ses ��karmas�n� engelleyecek �ekilde el hareketleri olur.Dokunma ve rahats�z edici sesin ortaya ��kmas�n� engelleyen el hareketlerinde art�� olur.Buna g�re,ac� veren ya da ho� olamayan durumlar�n ortaya ��kmas�n� engelleyen davran��lar�n s�kl���nda art�� olamas�na olumsuz peki�tirme denilmektedir.
Bu durumda ,dokunma ve ses �retmeye son veren el hareketleri itici uyaran oldu�unda, bir �eye doknmadan uzak durma pek�tire�tir. ��nk� bu t�r davran��lar�n s�kl���nda art�� vard�.
Davran��la ilgili sonu�lar�n iki i�levi vard�r:
1.��lem olarak, davran��a uyaran eklenir ya da �ekilir.
2.Etki olarak ,davran���n ileride olu�um s�kl��� artar ya da azal�r.

Kaynak:S�n�fta Davran�� Y�netimi Prof. Dr.Mehmet �ZY�REK Sayfa:41,42,43.

Tepkisel ve Edimsel Davran��lar�n Davran�� �ncesi Uyaranlar�

Tepkiler ve edimler ,davran�� �ncesi uyaranlarla kontrol edilebilmektedir. Ancak tepki ve edimleri uyaranlar�n kontrol etmeleri farkl�d�r.Tepkisel davran��ta, uyaran reflex tepkisine neden olur. Teknik olarak davran�� �ncesi uyaran�n, tepkiyi orataya ��kartma i�levi oldu�u s�ylenir.
��renmenin nas�l oldu�unun �z ge�mi�ine bak�ld���nda, k�rm�z� olma ba�lang��ta k�rm�z� top, k�rm�z� tepkisine yol a�mamaktad�r. Ancak olumlu ve olumsuz sonu�lar�n uyguland��� bir �ok ��retim �rne�inin uygulanmas�ndan sonra, k�rm�z� uyaran�na ‘k�rm�z�’ deme olu�maya ba�lar.�ocu�un yan�tlar�n� izleyen sonu�lar, k�rm�z� renkli nesnelere ‘k�rm�z�’ demeyi ��renmelerine yol a�m��t�r. K�rm�z� renkli objeler ‘k�rm�z�’ s�yledi�inde peki�tirilmesinin sonucunda k�rm�z� demeye zemin haz�rlar duruma gelir. Teknik olarak k�rm�z�l�k, ‘k�rm�z�’ demek i�in ay�rtedici uyaran �zelli�ini kazan�r. ��renci k�rm�z� uyaran�n� di�er uyaranlardan ay�rmay� ��renir (do�ru tepkide bulunur).�zetle , davran�� �ncesi uyaran�n, tepkisel davran��ta ortaya ��kar�c� uyand�r�c� i�levi varken, edimsel davran��ta ay�rt edici i�levi vard�r.
B�ylece iki t�r davran�� aras�ndaki ay�r�m� g�sterdik ve her ikisi i�in davran�� �ncesi ve sonras� uyaranlar� tart��t�k.
Edimsel davran���n �geleri aras�nda izlerlilik vard�r (ay�rtedici uyaran, edimsel tepki, izleyen uyaran).Davran���n olu�umu bu izlerlili�in nas�l ger�ekle�ti�ine ba�l�d�r. Tepkisel davran���n olu�umu sadece uyand�r�c� uayaran�n ortamda bulunmas�na ba�l�d�r .��retmenler bak�m�ndan �nemli olan, edimsel davran�� modelidir. Tepkisel model, sadece ko�ullu peki�tire�ler ve duygular�n ko�ullanmas�yla ilgili olarak kullan�l�r. Edimsel model ise , ��retim modelinin temelini olu�turmaktad�r.��retim, belirlenmi� uyaranlar�n varl���nde ��rencilerin yapacaklar�n� ve s�yleyeceklerinin (tepkilerinin )de�i�tirilmesidir.�ocu�un tepkisinden �nceki ve sonraki uyaranlar� sistematik bir �ekilde kontrol ederek, ��renmenin olu�mas� sa�lan�r.

Kaynak:S�n�fta Davran�� Y�netimi Prof. Dr. Mehmet �zy�rek Sy. 58-59

ED�MSEL KO�ULLAMA
Edimsel davran��la ilgili olan ko�ullanmaya edimsel ko�ullama yada ‘R’ (Response:tepki) tipi ko�ullama ad� verilmektedir.’R’ tipi ko�ullama ad� verilmesinin nedeni ise bu t�r ko�ullamada peki�tirmenin tepkiye ba�l� olarak yap�lmas�d�r.Di�er bir deyi�le,bu ko�ullamada tepki �nemlidir. Tepki do�ru oldu�u taktirde peki�tirici uyar�c� verilmektedir. �rne�in; Skinner deneyinde edimsel davran�� olarak maniveleya basma davran���n� kullanm��t�r.A� olan hayvan manivelaya basma davran���n� g�stererek yiyece�i elde etmi�tir.B�ylece manivelaya basma davran��� tekrar edilerek g��lenmi�tir. Bu durumda, peki�tirmeyle ili�kili olan �ey, uyar�c� durumunda olan manivela de�il,tepkidir; yani manivelaya basma davran���d�r. Ko�ullanan tepki, klasik ko�ullamada oldu�u gibi peki�tirici uyar�c�ya kar�� yap�lan tepki de�ildir.Edimsel ko�ullamada peki�tirici uyar�c�, yap�lan tepkinin sonucunda ortaya ��kmaktad�r.Edimsel ko�ullama b�y�k �l��de Thorndike’�n etki yasas�ndan kaynaklanm��t�r.Skinner’in ‘R’tipi ya da edimsel ko�ullama ile Thorndike’n�n ara�sal ko�ullamas� yak�n bir benzerlik g�stermektedir.
Skinner ve Thorndike bir �ok bak�mdan ayn� g�r��te olmakla birlikte baz� bak�mlardan da aralar�nda �nemli farkl�l�klar vard�r.�rne�in; Thorndike ��ranma deneylerinde,organizman�n ��z�me ula�ma s�resini hangi de�i�kenlerin etkiledi�ini ele al�rken,Skinner tepki oran�ndaki art��� hangi de�i�kenlerin etkiledi�ini ara�t�rm��t�r.

ED�MSEL KO�ULLAMA S�REC�

Skinner, edimsel ko�ullama �al��malar� i�in ses ve ���k ge�irmez �evreden yal�t�lm�� ‘Skinner kutusu’ ad� verilen bir ara� kullanm��t�r. Bu ses ge�irmez kutuda , hayvana manivelaya bast���nda belli bir miktar yiyecek veren bir mekanizma vard�r. Ayn� zamanda manivela, hayvan�n kutuda bulunma s�resi i�inde manivelaya basma say�s�n� grafik olarak �izen bir kaydetme sistemime ba�l�d�r.B�ylece, belli bir zaman i�inde yap�lan tepki say�s� tutarl� bir deneysel ortam i�inde belirlenmekte ve insan denekle hi� temas etmemektedir.
Manivelaya basma davran���n�n ko�ulland�r�lmas� a�a��daki basamaklarda ger�ekle�tirilmi�tir.

1.Yoksunluk (Deprivation):Denek olacak hayvan bir yoksunluk program�na tabi tutulur. E�er peki�tire� olarak yiyecek kullan�lacaksa hayvana deneyden �nceki birka� g�n 23’er saatlik peryotlarla yiyecek verilmez.Peki�tire� olarak su kullan�lacaksa da hayvan ayn� �ekilde susuz b�rak�l�r.Bu yolla Sk�nner, hayvan� g�d�lemek i�in ba�vurmad���n� s�ylemektedir.Ona g�re yoksunluk sadece belli bir durumda g�sterilecek performansla ili�kilidir.Bir ba�ka deyi�le,yoksunluk yoksunlu�u gidermek i�im gerekli olan performans� etkilemekte,performans� y�kseltmektedir.

2.Besleme Mekanizmas� (Magazine Training) E�itimi:Denek birka� g�n yoksunluk program�na tabi tutulduktan sonra Skinner kutusuna konulur. Deneyi yapan ki�i d��ar�dan bir d��meye basarak periyodik bir �ekilde besleme mekanizmas�n� harekete ge�irir. B�ylece hayvan yiyecek kab�n� yan� ba��nda olmad���ndan emin olur. Besleme mekanizmas� d��ar�dan harekete ge�irilirken d��meye basma hafif bir ses meydana getirir ve arkas�ndan da yiyecek gelir. Dolay�s�yla hayvan giderek d��meye basma sesiyle yiyece�in gelmesi aras�nda bir ili�ki kurar.Bu durumda d��menin ��kard��� ses, birincil peki�tire� olan yiyecekle ili�kilendirilerek ikincil peki�tire� haline gelmektedir.Ses, ayn� zamanda hayvan i�in gerekli tepkiyi yapt��� taktirde yiyecekle peki�tirilece�inin bir i�aretide olmaktad�r.


3.Manivelaya Basma (Lever Pressing): Bu a�amada hayvan art�k Skinner kutusunda kendi ba��na b�rak�l�r. Hayvan besleme mekanizmas�n� harekete ge�irecek olan manivelaya basar.Bu s�rada meydana gelen ses hayvan i�in hem yiyecek kab�na ula�t���n�n bir i�areti haline gelir hem de demir kola basma davran���n� peki�tirir.Edimsel ko�ullanma ilkelerine g�re,manivelaya basma davran���,yiyecekle peki�tirildi�inden tekrarlanma e�iliminde olur.

Kaynak:Geli�im ��renme ve ��retim Prof. Dr. Nuray SENEMO�LU Sayfa:154,155.


ED�MSEL KO�ULLAMA �LKELER�
Edimsel ko�ullaman�n iki temel ilkesi vard�r. Bunlar:
1.Peki�tirici uyar�c�yla izlenen tepkiler tekrarlanma e�ilimindedir.
2.Peki�tireci uyar�c�lar, edimsel davran��lar�n meydana gelme oran�n� ya da olas�l���n� art�r�r
Yukar�da da belirtildi�i gibi edimsel ko�ullamada �nemli olan nokta;davran�� ve onun sonu�lar�d�r.Dikkatli bir g�zlemle, bir davran���n s�k olarak ortaya ��kmas�nda, davran���n sonu�lar�n� b�y�k �l��de etkili oldu�unu g�rebiliriz. Organizma peki�tirilen davran��� daha s�k g�sterir.Peki�tirilmeyenden ise vaz ge�er.

Not:�niversite notlar�ndan derlenmi�tir.

http://www.sinifogretmeniyiz.biz